Wij, barokke influencers

‘Het verhaal van Vlaanderen’ passeerde langs de 16de en 17de eeuw, de tijd van de ‘Barokke Influencers’. Historicus Johan Verberckmoes bekeek de aflevering en neemt het in zijn opiniestuk in De Standaard op voor de Spaanse periode van onze geschiedenis.

Hoe ik in de hemel kom, vroeg team Waes zich weifelend doch vastberaden af in aflevering 6 van ‘het Verhaal van Vlaanderen’ op zondag 5 februari. Voor de kijker die rust en peis zocht alleszins niet via Spanje en de katholieke kerk. Hoe jammer toch dat de Spaanse tijd zo benepen uit de serie komt. Want toen was Antwerpen pas groot. In de 16e en 17e eeuw had Flandes in de hele wereld naam en faam (veel meer dan Flanders nu). Als Spaanse Habsburgers waren wij wereldburgers. En barokke influencers. Dat is een knipoog naar het multimediale voorjaarsfestival dat binnenkort in Antwerpen start. De Scheldestad heeft er de moed om religie, kerken en altaarstukken van Rubens volop in de kijker te zetten. Hoe komt het toch dat we altijd zo klein willen zijn en wereldgeschiedenis schuwen?

Eerste antwoord. Religie is tegenwoordig een ongemakkelijk onderwerp. Wie wordt nog enthousiast voor een processie of bedevaart? Vraag het aan Spanjaarden of Latijns-Amerikanen in je omgeving, ze zullen je met gloed uitleggen hoe die een hele gemeenschap op de been brengt. Meester Tom Waes speelde dat ongemak met brio, een knipoog van twijfel naar de kijker maar toch een kaarsje branden in de basiliek van Scherpenheuvel. Gedurfd dus van de programmamakers om de politieke strijd van de 16e eeuw uitdrukkelijk te verbinden met religieuze kwesties. Die gingen over niets minder dan waar wij vandaag ook op andere manieren wakker van liggen: Is de natuur groter dan de mens? Wat doe ik met groot verdriet en tegenslagen in het leven? Calvinisten waren daarin even diepgelovig als katholieken. En dus botsten hun overtuigingen. Zoals de flashforwards naar de katholieke jaren 1950 in aflevering 6 van het Verhaal van Vlaanderen toonden, is de katholieke religie gedurende vele eeuwen een belangrijke opiniemaker geweest. Vraag aan grootouders hoe dat in elkaar zat. Zich daar ongemakkelijk over voelen zegt veel over onze tijd. Religie was en is geen blindelings opgelegd geloofssysteem (meestal toch niet), maar een levende schat aan discussiepunten over moraal, mens en maatschappij. Vraag het aan moslims in je omgeving.

Als historicus die met overtuiging aan het programma heeft meegewerkt, zet ik bij aflevering 6 even de puntjes op de i. Want het is zowel een taak van historici als een kenmerk van religies om dat te doen. Tweede antwoord De katholieke godsdienst viel in de aflevering naadloos samen met de door de calvinistische rebellen gelanceerde zwarte legende over Spanje als bron van alle kwaad: een met jicht geplaagde Alva die alleen maar tot donkere besluiten kwam, koning Filips II met migraine, plunderende en verkrachtende legioensoldaten in Spaanse loondienst. Helaas houdt dat beeld geen stand. Godsdienstvervolging was niet door hertog Alva uitgevonden. Filips II van Spanje hield van de Nederlanden (en zijn bankiers), net zoals zijn vader keizer Karel. Wanbetalingen hebben tot de ergste oorlogsmisdaden in de 16e-eeuwse burgeroorlog geleid.

Een kleurpiet doorspelen aan Spanje brengt onze geschiedenis uit evenwicht. Want zoals op een snel oplichtende wereldkaart van de Spaanse Habsburgers in aflevering 6 te zien was: wij, Habsburgers hadden rechtstreekse toegang tot de Iberische, Ibero-Amerikaanse en Ibero-Afro-Aziatische wereld. Op een korte periode na – net voor de Eerste Wereldoorlog – is dat onze gebieden sindsdien niet meer op die schaal overkomen. Spanje en de katholieke godsdienst brachten ons ver. Ferdinand Verbiest uit Pittem discussieerde met de Chinese keizer over sterrenconstellaties (en heel misschien over vermeende weerballonnen). Joris (neen, niet Jonas) Van Geel, alias Adriaan Willems uit Oevel, stelde als eerste een Bantoewoordenboek samen en leerde in Angola hekserij kennen. Justus Van Suerck, jezuïet en zoon van een Antwerps textielhandelaar, op diplomatieke missie in Brazilië, probeerde tevergeefs te beletten dat Guarani-indianen tot slaaf gemaakt werden. Timmerlieden uit de Lage Landen stonden in hoog aanzien van koloniaal Mexico-stad tot de Filipijnen, evenals Vlaamse scheepskanonniers op vele vloten. Ook dat lijstje is onze geschiedenis.

Antwerpen bouwde haar wereldreputatie als haven op in de Spaanse tijd. Zonder overzeese markten en Spaanse en Portugese connecties zou de stad een regionale Europese haven zijn gebleven. Een voorbeeld: suiker kwam via Antwerpen op zondagse onze gebakjes en koeken terecht. Dat had ook een zwart randje met tot slaaf gemaakte Afrikanen als arbeiders in de suikerindustrie. For good or for bad, in de 16e en 17e eeuw maakten wij mee de toenmalige wereld en beïnvloedden ze. Jammer dat ongemak over religie en Spanje ons een vollediger overzicht daarop ontneemt. Historicus De Wever typeert geschiedenis terecht als een permanente, kritische dialoog. Historisch gezien heeft katholiek zijn daarin een plaats op te eisen. Of zoals achterneefje Willem na aflevering 6 relativerend opmerkte: ‘’’t Is precies weer allemaal godsdienst”. Goed opgelet van die jongen. Missie van de programmamakers geslaagd, al miste de aflevering de afslag van de mondialisering.

Johan Verberckmoes, historicus – geschiedenis van interculturele contacten (KU Leuven)