Barokke Influencers. Jezuïeten, Rubens en de kunst van het overtuigen

Een bijzondere tentoonstelling op drie historische locaties – de gaanderijen van de Sint-Carolus Borromeuskerk, het Museum Snijders&Rockoxhuis en de Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience – vormde het hart van het festival. Ze lieten je de barok op een verrassende manier ervaren. De tentoonstelling richtte de aandacht op een bijzondere soort influencers van vier eeuwen geleden: de jezuïeten. Aan de hand van schilderijen, tekeningen, prenten en archiefdocumenten werd duidelijk hoe de hoofdrolspelers uit het zeventiende-eeuwse Antwerpen dachten, droomden, werkten en hun geloof beleefden. De Sint-Carolus Borromeuskerk was de plek bij uitstek om het verhaal van Barokke Influencers te vertellen. De kerk werd gebouwd in opdracht van de jezuïeten, en is het resultaat van samenwerking tussen wetenschappers en kunstenaars. Het bekendst is de inbreng van Peter Paul Rubens.

Sint-Carolus Borromeuskerk

In de gaanderijen van de Sint-Carolus Borromeuskerk ontdekte je het Antwerpen van de zeventiende eeuw. De Scheldestad was toen een kosmopolitisch handelscentrum waar de jezuïeten een hoofdrol speelden. Met behulp van unieke documenten, prenten en kunstobjecten bracht de tentoonstelling hun ‘volgers’ van toen in beeld. In eerste instantie volgers in eigen huis: scholieren van het college, ‘geestelijke dochters’ die hun werk ondersteunden. De orde drukte ook een stempel op het Antwerpse straatbeeld. En net als vandaag probeerde ze een internationaal publiek te overtuigen, met beelden en afbeeldingen, om het aantal volgers zo hoog mogelijk te krijgen en hen zo diep mogelijk te raken. Zo kreeg je een beeld van de unieke beeldtaal waarmee de jezuïeten hun tijdgenoten probeerden te overtuigen. De tentoonstelling toonde devotieprenten, etsen en boeken uit de collecties van verschillende erfgoedinstellingen, waaronder het Ruusbroecgenootschap. Je kon er ook een unieke reeks ‘affixiones’ bewonderen. Deze beschilderde doeken met allegorische voorstellingen maken deel uit van het patrimonium van de Sint-Carolus Borromeuskerk.

De tentoonstelling liep van 22 april tot en met 16 juli 2023 en werd vergezeld van een tweetalige audiogids. Er werd voor de gelegenheid een opname gemaakt van de Madrigali Spirituali van Philippus de Monte (een productie van Alamire Foundation i.s.m. AMUZ). 

Beluister de audiogid s.

Museum Snijders&Rockoxhuis

In het Museum Snijders&Rockoxhuis stond de bekendste Antwerpse barokschilder en barokke influencer centraal: Peter Paul Rubens. De jezuïeten waren een belangrijke opdrachtgever van de Antwerpse meester. Op hun vraag realiseerde Rubens 39 plafondschilderingen in de Sint-Carolus Borromeuskerk die bij de brand van 1718 verloren gingen. De tentoonstelling wekte die verloren kunstschat weer tot leven aan de hand van de bewaard gebleven olieverfschetsen van Rubens’ eigen hand en met binnen- en buitenlandse topstukken van Rubens, Jacob de Wit en Daniël Seghers.

Je kon de tentoonstelling bezichtigen van 22 april tot en met 16 juni 2024.

De Nottebohmzaal van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

In de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ontdekte je het ware verhaal van de Nottebohmzaal. Op deze plek bevond zich in de zeventiende eeuw het gebouw de Sodaliteit, een broederschap waar ook Peter Paul Rubens, Antoon van Dyck en heel wat andere Antwerpse barokkunstenaars lid van waren. Op de plaats van de huidige Nottebohmzaal lag tot 1773 de schitterend ingerichte barokke kapel van de Sodaliteit. Tussen de luxe marmeren muurbekleding hingen tientallen schilderijen. Tijdens het onderzoek naar de inrichting van de barokke kapel doken veel vragen op. Van wie waren de kunstwerken aan de muren en plafonds en wat stelden ze voor? En vooral: waar bevinden de schilderijen zich vandaag? De tentoonstelling nam je in een meeslepende 3D-omgeving stap voor stap mee in het onderzoek.

De tentoonstelling liep van 22 april tot en met 10 september 2024.

Catalogus

De catalogus van de tentoonstelling werd uitgegeven bij Hannibal.

Barokke Influencers
Jezuïeten, Rubens en de kunst van het overtuigen

Pierre Delsaerdt & Esther Van Thielen (red.)
2023, Uitgeverij Hannibal

28 x 23 cm, 208 pagina’s
Hardcover Nederlandstalige editie
Quadrichromie
ISBN 978 94 6466 624 3

€ 49,95

Bestel het boek !

Meer lezen en luisteren?

In de podcastreeks van Barokke Influencers kwam de historische zeventiende eeuw en de barokkunst meer dan één keer voorbij. Beluister zeker deze afleveringen:

Aflevering 8: Leen Huet & Johan Verberckmoes over de historische 17de eeuw
Aflevering 10: Koenraad Jonckheere over barokkunst in het Noorden en het Zuiden
Aflevering 6: Sibo Kanobana & Johan Verberckmoes over missionering en dekolonisatie
Aflevering 15: Mario Cams over cartografie
Aflevering 17: Veerle De Vos over Ferdinand Verbiest en de ontdekking van China

De centrale expo kwam ook uitgebreid aan bod in de ATV-reportagereeks over Barokke Influencers.

Je kan ook enkele van de lezingen uit de reeks Grote vragen herbekijken:

J udith Pollmann over geloofsvervolging, polarisatie en gedoogbeleid in Antwerpen 1500-1700
Lieke Stelling over humor en religie in het zeventiende-eeuwse Engeland
Ad Meskens over Rubens, de jezuïeten en vernieuwende wiskunde
Missions, Maps and Mediators: Influential Encounters Between Jesuits and Native Americans

Maak ook kennis met deze gezichten achter het festival:

Harold Polis, intendant van het festival
Hildegard Van de Velde, beheerder van de kunstcollectie van KBC en conservator van museum Snijders&Rockoxhuis.
Pierre Delsaerdt, hoogleraar Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen
Steven Van Impe, curator bij de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
Harlinde Pellens, marketing en communicatie voor het Rubenshuis en Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Curatoren

Sint-Carolus Borromeuskerk
Pierre Delsaerdt (hoofdcurator), Maartje De Wilde, Rudi Mannaerts, Guido Marnef, Hubert Meeus, Harold Polis, Hildegard Van de Velde, Steven Van Impe, Tine Van Osselaer, Esther Van Thielen, Marc Van Vaeck, Johan Verberckmoes
Met medewerking van Brent Lambrix

Museum Snijders&Rockoxhuis
Hildegard Van de Velde (hoofdcurator), Nils Büttner, Ria Fabri, Piet Lombaerde, Bert Watteeuw
Met medewerking van Patrick Wuytack

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience
Steven Van Impe

Bekijk het volledige festivalteam.

Reviews

Zopas zag ik de expo Barokke Influencers. Jezuïeten, Rubens en de kunst van het overtuigen, verspreid over drie locaties: Erfgoedblibliotheek Hendrik Conscience, de Sint-Carolus Borromeuskerk en Museum Snijders&Rockoxhuis. Meer bekende ‘influencers’ als Rubens en van Dyck wijzen uiteraard de weg, maar net zo goed zijn er de charmante sporen van vergeten geestelijken en onbekende kunstenaars. Dankzij het festival Barokke Influencers viel ik van de ene verrassing in de andere. En dat door simpelweg met de blik van de jezuïeten door het Antwerpen van de barok te struinen. Gek eigenlijk dat niemand daar eerder op was gekomen.

Bart Van Loo, auteur van De Bourgondiërs

In de voorbije decennia verscheen er elk jaar wel een studie over de Gouden Eeuw van Antwerpen. Die massale aandacht is volledig terecht. Het valt trouwens op dat de historici telkens weer andere invalshoeken vinden en daarbij zelden in elkaars vaarwater terechtkomen. Het zegt veel over het immense belang van de stad op economisch, maatschappelijk, religieus en politiek vlak in de 16de eeuw. Het bewijst eveneens dat de rijkdom aan benaderingen onuitputtelijk is.

Met het stadsfestival Barokke Influencers wordt nu eindelijk ook een reeks tentoonstellingen, concerten en debatten gewijd aan de eeuw die erna kwam: de 17de eeuw. Nog nooit werd de enorme invloed van de jezuïeten en de barok zo zorgvuldig en attractief voor een breed publiek in beeld gebracht als nu.

Een bezoek aan de tentoonstelling in de fenomenale Sint-Carolus Borromeuskerk, onze barokke parel, schonk mij voldoende inspiratie om op nog maar eens een andere manier naar die 17de eeuw te kijken. Ik zal niet lang dralen om ook de beide andere grote presentaties in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience en het Museum Snijders&Rockoxhuis te bezoeken. Ik dacht al een en ander te weten over de ‘barokke’ 17de eeuw van Antwerpen, maar dat bleek een vergissing die ik dankzij Barokke Influencers kan rechtzetten.

Kurt Van Eeghem, schrijver, kunstminnaar en radio-icoon