Podcast ‘Barokke Influencers’ | aflevering 10: Koenraad Jonckheere

“Als je iets nieuw wil doen, heb je ook een traditie nodig.”

In deze aflevering praat Anke Verschueren met hoogleraar kunstgeschiedenis Koenraad Jonckheere, specialist in ‘noordelijke renaissance en barokkunst’. We stellen Jonckheere de vraag hoe Peter Paul Rubens, grootmeester in Antwerpen, zich verhield tot Rembrandt van Rijn, grootmeester in Amsterdam. Wat zijn de grote gelijkenissen en verschillen tussen de ‘barokke influencers’ uit het Noorden en het Zuiden?

Traditie en vernieuwing

Jonckheere publiceerde in 2020 Another History of Art (Hannibal Books), waarin hij 2500 jaar westerse kunstgeschiedenis analyseert met een contextuele bril op. Daarnaast droeg hij ook bij aan de publicatie in het kader van de tentoonstelling Ode aan Antwerpen, in het Utrechtse Museum Catharijnen Convent. Deze tentoonstelling belicht de invloed van de Vlaamse schilders op de Hollandse schilderkunst in de periode na de Beeldenstorm (1566). Jonckheere benadrukt in zijn gesprek dan ook nog eens het belang van Antwerpen in de 16de eeuw als “capital of capitalism” en als plek van innovatie, ook op het vlak van de schilderkunst.

“Mensen als Rubens, Van Dyck en Jordaens gebruikten de experimenten van de vorige generatie om tot iets grandioos nieuw te komen. Als je iets nieuw wil doen, heb je ook een traditie nodig.” – Koenraad Jonckheere

Het belang van de context

Volgens Jonckheere moet je altijd het politieke, economische, religieuze, kunsttheoretische of stilistische kader in acht nemen waarin een kunstwerk tot stand komt om het werk te begrijpen. Met deze specifieke bril op kijken we met Jonckheere over de grenzen van tijd en ruimte heen.

Eerst en vooral staat Jonckheere stil bij de religieuze context: Rubens werd geboren in 1577, elf jaar na de Beeldenstorm van 1566. De verhitte discussies rond de rol van en de omgang met het (religieuze) beeld bleven ook in de jaren nadien verder leven en zouden Rubens’ loopbaan mee beïnvloeden. Op politiek vlak waren de relaties tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden na de Val van Antwerpen (1585) nog tot aan het begin van de 17de eeuw zeer gespannen. Niet toevallig viel Rubens’ grote doorbraak in onze streken samen met een lange periode van vrede (het Twaalfjarig Bestand).

“Om Rubens te bestuderen is het ook belangrijk om te weten wat er in de dertig jaar voor hem is gebeurd.” – Koenraad Jonckheere

Noord vs Zuid

De Val van Antwerpen leidde tot een grote exodus van kunstenaars en wetenschappers die (onder andere) naar steden als Amsterdam, Utrecht of Haarlem trokken. In de jaren twintig van de 17de eeuw zien we daar dan ook de eerste grote meesters verschijnen zoals Rembrandt.

Rembrandt was een generatie jonger dan Rubens, maar had wel een grote bewondering voor zijn Zuid-Nederlandse collega. Jonckheere wijst erop hoe Rembrandt vaak vertrok van dezelfde voorbeelden als Rubens en in zijn eigen werk regelmatig naar Rubens verwees. Toch ziet hij ook grote stilistische en inhoudelijke verschillen. Die verklaart Jonckheere onder andere door de aanwezigheid van het Calvinisme in het Noorden, met een meer behoedzame verhouding ten opzichte van kunst. Daartegenover stonden in het Zuiden de jezuïeten die kunst op een zeer fanatieke manier gingen inzetten om mensen te overtuigen door in te spelen op de emoties.

Rembrandt werkte bovendien voor een ander (Joods en gereformeerd) publiek dan de door en door katholieke opdrachtgevers van Rubens in de Zuidelijke Nederlanden. Anders dan Rembrandt strekten Rubens’ opdrachtgevers zich uit tot ver buiten de landsgrenzen heen.

“Kunst confronteert je met onzekerheden waardoor je opnieuw begint na te denken over dingen waarvan je dacht ‘zo zal het wel zijn’.” – Koenraad Jonckheere

Kunst vandaag

Tot slot maakt de podcast een sprong naar de 20ste eeuw. Jonckheere maakt duidelijk hoe voor de avant-garde het besef van de rol van de toeschouwer een steeds grotere plaats ging innemen en kunstenaars meer en meer gingen experimenteren met het raken van hun publiek.  

Beluister hier de podcast. En meld je aan voor onze nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van toekomstige afleveringen, activiteiten en de laatste nieuwtjes.