hoe verhouden de verschillende expo’s zich tot elkaar? Een stand van zaken.

Barokke Influencers maakt een tijdreis die meer dan vier eeuwen omspant. We vertrekken in het Antwerpen van de 17de eeuw, maken een tussenstop in het interbellum en landen in het heden, waar we terugblikken en vooruitkijken.

Het festival leert ons dat een aantal problemen waarmee we vandaag worstelen, niet fundamenteel afwijken van de ‘Grote Vragen’ waar men in de 17de eeuw een antwoord op trachtte te vinden: Hoe verhoudt solidariteit zich tot verantwoordelijkheid? Hoe leid ik een zinvol leven? Welke rol spelen onderwijs en vorming hierin? Is de mens überhaupt maakbaar? En, niet in het minst, hoe ga ik om met mensen die er anders over denken dan ik?

Deze vragen lopen als een rode draad door de drie tentoonstellingen en het lezingenprogramma. Ondanks de verschillen zijn er vele parallellen te vinden in de manieren waarop de jezuïeten in de 17de eeuw, de avant-garde in het interbellum en kunstenaars vandaag zich verhouden tot deze grote vragen. Dankzij het overleg tussen de verschillende curatoren van de expo’s worden die verbindingen duidelijker, wat de samenhang van het festival zal vergroten.

We nodigen je uit om een eindje met ons mee te reizen.

Jezuïeten in de 17de eeuw

Er zijn verschillende manieren om bovenstaande vragen te beantwoorden. De intellectuele nalatenschap van de jezuïeten biedt een interessant perspectief. Vele jezuïeten in de 17de eeuw waren ‘provocateurs’, in de letterlijke zin: ze riepen mensen vooruit. Ze daagden anderen uit. Ze deden dat met durf en vertrouwen in de toekomst. Ze zagen mogelijkheden en waren hoopvol in uitdagende tijden. Epidemieën, armoede, oorlog: de 17de eeuw was allerminst een rooskleurige periode. Bovendien veranderde de ontdekking van de Nieuwe Wereld het vertrouwde mens- en wereldbeeld fundamenteel. In die woelige tijden zochten de jezuïeten naar manieren om mensen ervan te overtuigen het geloof in een betere toekomst te bewaren.

De tentoonstelling Barokke Influencers. Jezuïeten, Rubens en de kunst van het overtuigen toont ons de verschillende middelen die de jezuïeten inzetten om hun gedachtegoed over te brengen en verder te verspreiden. Ze gaat door op drie verschillende locaties.

Het deel van de tentoonstelling dat plaatsvindt in de Sint-Carolus Borromeuskerk brengt het intermenselijke verhaal van de jezuïeten en gaat dieper in op de manier waarop ze ingebed waren in de samenleving van Antwerpen van de 17de eeuw.

Jezuïeten zochten actief de verbinding op met de stedelijke bevolking, richtten onderwijs in voor scholieren van verschillende achtergronden en dachten actief na over hoe ze zich moesten verhouden tot andersdenkenden, zoals calvinisten en mensen uit de overzeese gebieden. Het katholieke geloof stond voor de jezuïeten centraal. Vanuit dat religieuze standpunt keken ze naar de ingrijpende veranderingen die de samenleving, de wetenschap en de economie ondergingen. De jezuïeten wilden die veranderingen mee beïnvloeden.

Naast het verspreiden van devotieprenten, onderdeel van de tentoonstelling in de Sint-Carolus Borromeuskerk, vormden de indrukwekkende barokke architectuur en de beeldende kunst een belangrijk instrument om hun geloof te vieren en te verspreiden.

Peter Paul Rubens en de Sodaliteit

De jezuïeten in de 17de eeuw klopten bij niemand minder dan Peter Paul Rubens aan, die verschillende werken leverde voor de Sint-Carolus Borromeuskerk en de Sodaliteit, waar nu de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is gevestigd. De relatie tussen Rubens en de jezuïeten wordt uitgediept in de tweede locatie van de centrale tentoonstelling: het Snijders&Rockoxhuis. Aan de hand van unieke olieverfschilderijen wordt een reconstructie gemaakt van de plafondschilderingen die Rubens leverde voor de Sint-Carolus Borromeuskerk en die in 1718 door een genadeloze brand werden verwoest. Daarnaast zullen ook andere bijzondere bruiklenen Rubens in bloedvorm tonen.

De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience is de derde en laatste locatie van de centrale tentoonstelling. Dit gebouw bood het kader voor de Sodaliteit. De Sodaliteit verwijst in deze context naar het gebouw zelf, maar ook naar de geestelijke broederschappen die er gehuisvest waren en waar ook Peter Paul Rubens deel van uitmaakte. Toen het gebouw namelijk in 1621 klaar was, huisvestte het twee kapellen voor de broederschappen die aan de jezuïetengemeenschap verbonden waren. Wekelijks kwamen hier honderden mannen uit de Antwerpse elites samen. De kapellen werden ingericht met barokke kunstwerken: altaren, standbeelden en vooral schilderijen van de beste Antwerpse kunstenaars. En die waren talrijk: onder andere Rubens en van Dyck, die allebei lid waren van een broederschap, schonken hun schilderijen.

Bij de opheffing van de jezuïetenorde in 1773 werden alle kunstschatten openbaar verkocht. Tot dan hadden ze een decoratieve én instrumentele functie: ze werden ingezet om boodschappen te verspreiden. De kunstwerken die deel uitmaakten van de inrichting van de Sodaliteit verhouden zich op een bijzondere manier tot elkaar in en tot de ruimte waarin ze zich bevinden. Wat blijft er van deze betekenis over als deze stukken uit hun context worden gehaald? Deze vraag loopt als een rode draad door de tentoonstelling in de Erfgoedbibliotheek.

Kunstbroederschap De Pelgrim

1773, het jaar dat de orde van de jezuïeten werd opgeheven door de paus, vormt meteen het eindpunt in de tijd van de centrale tentoonstelling. Barokke Influencers maakt vervolgens een grote sprong in de tijd en landt in het interbellum, waar we een andere ‘Sodaliteit’ onder de loep nemen, met name kunstbroederschap De Pelgrim, opgericht door schrijver Felix Timmermans, architect Flor Van Reeth en schrijver Ernest Van der Hallen. Gekende leden van het genootschap waren schilder Albert Servaes, architect Huib Hoste, componist Renaat Veremans, schrijvers Gerard Walschap en Marnix Gijsen. De ‘geestelijke leidsman’ van dit genootschap was een jezuïet, Leonce Reypens, die ook medestichter was van het Antwerpse Ruusbroecgenootschap.

Net zoals de jezuïeten in de 17de eeuw alle lagen van de bevolking heel direct wilden aanspreken, wilde De Pelgrim na de verwoestende Wereldoorlog I de connectie met de gemeenschap herstellen door moderniteit en geloof samen te brengen. Inhoudelijk zijn er parallellen met de barok, maar vormelijk is het resultaat helemaal anders. Bij De Pelgrim zitten heel wat kunstenaars die soberheid nastreven en zich afzetten tegen de banale sentimentaliteit van de religieuze beeldcultuur van hun tijd. Ze willen een gemeenschapskunst maken die uitdrukkelijk sociaal en religieus is: kunst die door schoonheid de mens veredelt en dichter bij God brengt. Van de barok houden ze niet zozeer de pracht en praal over, maar wel de religieuze bezieling. Die drang om de wereld te verbeteren, sluit aan bij het verlangen naar een universele broederschap in het humanitair expressionisme. Het is geen toeval dat een schrijver als Marnix Gijsen zowel publiceert in het tijdschrift Ruimte als lid is van De Pelgrim.

Ook de houding ten aanzien van wetenschap staat haaks op de manier waarop de jezuïeten de verwetenschappelijking verwelkomden in de 17de eeuw. In het interbellum leefde bij velen de idee dat de mens met een doorgedreven verwetenschappelijking zijn eigen monster had gecreëerd. Heel wat figuratieve kunst uit die tijd gaat over het individu dat verdwijnt in de massa en moet optornen tegen de excessen van een commerciële, onmenselijke moderne wereld. Voor de kunstenaars rond De Pelgrim biedt hun op geloof gebaseerde gemeenschapskunst een bereikbaar alternatief.

Welke rol kan kunst vandaag nog spelen in het maatschappelijke debat?

Sergio Servellón liet zich inspireren door een van de hoofdfiguren van De Pelgrim en de historische avant-garde, met name Jozef Peeters, die verschillende internationale congressen rond kunst organiseerde tijdens het interbellum. Het vraagstuk welke maatschappelijke rol kunst kon invullen, stond daarbij centraal. Het is meteen ook de aanleiding voor de derde tentoonstelling die vaart onder de vlag van Barokke Influencers en die plaatsvindt in een van de meest indrukwekkende bouwwerken van vandaag in Antwerpen, het Havenhuis. Met Antwerpen (Re-)Actief. Zoek-Stadion wil curator Sergio Servellón reflecteren op het project van Jozef Peeters en een sculpturale arena bouwen in de centrale hal van het Havenhuis waar publiek en kunstenaars elkaar ontmoeten en er ruimte is voor reflectie en interactie.

Welke rol kan kunst vandaag spelen?
Moeten kunstenaars opnieuw, net als de jezuïeten in de 17de eeuw en de avant-garde tijdens het interbellum, de verbinding met de gemeenschap herstellen?
Wat is hiervoor nodig?
Kunnen we de kunsten opnieuw een maatschappelijke opdracht meegeven, zoals het in de geschiedenis wel vaker is gebeurd?

Verschillende actoren uit het brede kunstenveld worden uitgenodigd om hierover mee na te denken vanuit hun rol: het kunstonderwijs, de galerieën, kunstenorganisaties, de musea, de kunstenaars zelf en uiteraard ook het publiek. Beeldende kunst verhoudt zich, net als architectuur, altijd tot de maatschappelijke context waarin een werk ontstaat. Barokke Influencers nodigt ook de bezoeker uit om mee na te denken: alles is context, context is alles. Het lezingenprogramma dat de tentoonstellingen flankeert, verdiept deze denkoefening waarvoor het publiek met een bezoek aan de expo’s wordt uitgenodigd.

Barokke Influencers verandert onze kijk op de toekomst

En zo komen we bij de slagzin waarmee we dit alles in de wereld zetten: Barokke Influencers verandert onze kijk op de toekomst. Er is opnieuw een tijd aangebroken waarin we als samenleving voor grote uitdagingen staan, net als in de 17de eeuw. Weten we wel voldoende over de historische ontwikkelingen die onze huidige samenleving hebben gevormd? Hoe onzeker was de toekomst in de 17de eeuw en hoe onzeker is de onze? Kunnen we inspiratie vinden in de 17de eeuw om nieuwe inzichten te ontwikkelen waarmee we de uitdagingen van vandaag benaderen? Kunnen we nieuwe bronnen van hoop en verbeeldingskracht aanboren?

Mis niets, laat van je horen en volg ons door in te tekenen op onze nieuwsbrief en onze kanalen te volgen: Instagram, Facebook, LinkedIn en TikTok.

---